Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek ile ilgili Yeni Şafak gazetesi daha öne "Bir darbe de Hazine ve Merkez'den" ve "Faiz arttı dolar yükseldi enflasyon azdı: Üretim düştü sanayi duruyor" başlıklı manşetleriyle çok konuşulmuştu. Reel sektör firmalarının şikayetleri başta Yeni Şafak gazetesinde olmak üzere gündeme gelmeye devam ederken Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, ise bir açıklama yaparak "Ekonomimiz ılımlı büyümesini sürdürürken dezenflasyon devam ediyor. İlk çeyrekte büyüme yıllık yüzde 2 olarak gerçekleşti. Cari açığın milli gelire oranı yıllık yüzde 0,9 ile sürdürülebilir seviyesini korudu. Dezenflasyon sürecinde ortaya çıkabilecek etkilere yönelik gereken tedbirleri bütüncül bir yaklaşımla hızla devreye alıyor; yatırımı, istihdamı, üretimi ve ihracatı destekliyoruz." dedi. Şimşek'in ardından reel sektör firmalarına bir yanıtta Merkez Bankası'ndan geldi.
Merkez Bankası, üretim ve ihracatta "can çekiştiklerini" söyleyip, ekonomi yönetiminden faiz indirimi ve daha fazla ayrıcalık isteyen reel sektörün temerrüt (ödenemeyen borçlar) oranlarını incelediği bir rapor yayımladı. Şikayetçi patronlara "2018 sonrası, özellikle, 2023-24'deki yüksek kâr marjlarını ve erittikleri borçları" hatırlatan banka, paylaştığı verilerde sektörün gerçek durumunu gözler önüne serdi. "Zor durumda" olduğunu iddia eden reel sektörün, gerçekten borçlarını ödeyememe durumu olduğunda varlık satışına yönelmesi gerektiğini hatırlatan Merkez Bankası, ilk aşamada üretim faaliyetlerinde kullanılmayan, ticari alacaklara karşılık edinilen ya da yatırım amaçlı satın alınmış konutların elden çıkarılması bekleneceğinin, ancak verilerde böyle bir satış görünmediğinin altını çizdi.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın analizi şöyle:
"Parasal sıkılaşma dönemlerinde reel sektör firmalarının riskliliğinde artış gözlenebiliyor. Bu artışın miktarı, sıkılaşmanın boyutunun yanı sıra firmaların sıkılaşma başlangıcındaki finansal durumlarına da bağlı. Bu yazıda son sıkılaşma döneminde reel sektör risklilik göstergelerindeki gelişmeleri analiz ederken, firmaların temerrüt riskini azaltmak için varlık satışlarına yönelip yönelmediğini de konut satışlarına odaklanarak inceliyoruz.
Firmalar son parasal sıkılaşma döngüsüne, göreli olarak düşük borçluluk ve yüksek kârlılık oranları ile girdi (Grafik 1). 2009 yılından itibaren artış eğilimi sergileyen ve 2021 yılında tarihi zirvesine ulaştıktan sonra hızla gerileyen mali borçların toplam aktiflere oranı, 2023 yılında tarihsel ortalamaların altındaydı. Ayrıca, faaliyet kâr marjı tarihi yüksek seviyesini korurken net döviz pozisyon açığı da oldukça gerilemişti. Bu durum reel sektörün ilgili döneme güçlü finansal tamponla girdiğine işaret ediyor. Bununla birlikte, son dönemde net döviz pozisyon açığında yaşanan artışı ve öncü göstergelerin[1] işaret ettiği üzere firmaların kârlılığındaki düşüşü not etmekte fayda var.
Reel sektörün son sıkılaşma dönemine güçlü finansal tamponla girmesinin etkileri, temel temerrüt göstergelerinde gözlenebiliyor. Nitekim karşılıksız çek oranı parasal sıkılaşmanın ilk aylarında artmakla birlikte tarihsel ortalamasının oldukça altında kalmayı sürdürdü ve 2024 ağustos ayından sonra da bir miktar düştü (Grafik 2).
Firmaların takipteki kredilerinin toplam ticari kredilere oranı ise, 2023 sonunda en düşük tarihsel seviyelerine gerilemişti. Söz konusu oran son dönemde sınırlı bir artış göstermekle birlikte halen tarihsel ortalamasının çok altında (Grafik 3). Özetle, mevcut veriler sıkılaşma döneminde reel sektörün temerrüt açısından önemli bir artış yaşamadığına işaret ediyor.
Temerrüt göstergelerindeki bu görünüme, finansal tamponların yanı sıra firmaların temerrütten kaçınmak için varlık satışına yönelmesi de neden olmuş olabilir. Bunu anlamak amacıyla, firmaların konut satışlarına bakıyoruz. Eğer firmalar varlık satışına yöneliyorsa ilk aşamada üretim faaliyetlerinde kullanılmayan, ticari alacaklara karşılık edinilen ya da yatırım amaçlı satın alınmış konutların elden çıkarılması makul bir seçenek. Ayrıca nihai ürünleri konut olan inşaat firmaları da temerrüt riski yaşamaları durumunda ellerindeki konut stokunu hızlı bir şekilde eriterek nakdi varlıklarını güçlendirmeye çalışabilir.[2] Bu nedenle parasal sıkılaşma dönemlerinde firmaların konut satışlarının gerçek kişilere kıyasla daha fazla artması beklenebilir.
Bu çerçevede, tapu verilerini kullanarak konut satışları içerisinde tüzel kişilerin payını hesaplıyoruz (Grafik 4). 2018 öncesinde yüzde 20 civarında seyreden tüzel kişilerin yıllık konut satışlarındaki payı, sıkılaşma döneminde artarak 2019 yılının nisan ayında yüzde 24,3 ile tarihi zirvesine ulaşmıştı. Sonrasında yüzde 20’nin altına inen söz konusu payın son sıkılaşma döneminde bir artış sergilemediği anlaşılıyor. Hatta son aylarda bir gerileme de söz konusu ve 2025 nisan ayı itibarıyla bu pay yüzde 15,6 seviyesinde. Veriler incelendiğinde, son dönemde toplam konut satışlarında kaydedilen artışın büyük ölçüde gerçek kişiler kaynaklı olduğu anlaşılıyor. Buradan hareketle, firmaların temerrüde düşmemek için varlık satışına yönelimlerinde belirgin bir hareket görülmediği söylenebilir.
Özetle, son sıkılaşma döneminde reel sektör temerrüt oranlarında kayda değer bir artış yaşanmadı. Firmaların sıkılaşma öncesindeki güçlü finansal durumlarının bu görünümde etkili olduğunu değerlendiriyoruz. Son dönemde firmaların konut satışlarının tarihsel ortalamanın altında seyretmesi ve toplamdaki payının gerilemesi de bu değerlendirmemizi destekliyor.
[1] Halka açık şirket verilerine göre faaliyet kâr marjının 2024 yılında bir miktar gerilediği gözleniyor.
[2] Bu durumu imalat sanayi firmalarının mamul mal stokunu azaltma eğilimine benzetebiliriz".
TEMERRÜT NEDİR?
Temerrüt, kişinin borçlandığı edimi hukuka aykırı olarak yerine getirmemesi hâlidir. Temerrüt alacaklının ve borçlunun temerrüdü şeklinde iki türlüdür. Gerek alacaklı ifa edilmek istenen edimi kabul etmeyerek; gerekse borçlu yerine getirmekle borçlandığı edimi zamanında ifa etmeyerek borca aykırı davranmış olur.
