İran devlet televizyonunda geçen hafta yayınlanan bir programda, ülkedeki Türklerin aşağılandıkları gerekçesiyle protesto gösterileri düzenlenmesi İran'daki Azeri Türklerin sorunlarını bir kez daha gündeme getirdi.

Devlet televizyonunda yayınlanan "Fitile" adlı çocuk programının geçen hafta yayınlanan bölümünde, otelin pis kokmasından şikayetçi olan ve Azeri Türkçesiyle konuşan bir baba-oğula, resepsiyon görevlisinin kendilerinin ağzının koktuğu yönünde yanıt vermesi ve baba-oğulun dişlerini tuvalet fırçasıyla temizlediğine yönelik ima, ülkedeki Türklerin tepkisini çekti.

Olaya tepki, başta Tebriz olmak üzere Azeri Türk nüfusun yoğun olduğu yerlerde protesto gösterilerine dönüştü. Tepkilerin artması üzerine İran Radyo Televizyon Genel Müdürü Muhammed Serefraz, yaptığı yazılı açıklamada, İran Azerilerinden özür diledi.

İran'da yaklaşık 30 milyonluk nüfuslarıyla, Fars kökenli İranlılarla birlikte ülkenin en büyük topluluğu konumundaki Azerbaycan Türkleri, ülkede siyaset ve ekonomide etkin konumda olsalar da Azeri Türkçesinin resmi dil olması, kendi dillerinde eğitim-öğretim gibi taleplerinin karşılanmaması nedeniyle zaman zaman İran'daki rejim ile sorun yaşıyor.

Konuyu AA muhabirine değerlendiren uzmanlar, İranlı Azerilerin tepkisinin arka planında Azeri Türk toplumunun elde edemediği siyasi ve kültürel taleplerinin olduğu görüşünü paylaştılar.

"İran, karikatür krizinden gerekli dersi almadı" 

Giresun Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Başkanı ve "İran'da Milliyetçilik" kitabının yazarı Doç. Dr. Yalçın Sarıkaya, İran'daki Türkleri herhangi bir ülkedeki bir azınlık olarak görmenin mümkün olmadığını belirterek, "Yaklaşık 1000 yıldır, bu coğrafyanın siyasi tarihindeki olayların şekillenmesinde Türklerin ciddi rolü bulunuyor" dedi. 

İran Türklerinin ana gövdesini oluşturan Azerilerin bu birikimin en büyük mirasçısı olduğunu söyleyen Sarıkaya, "Kendisini hiçbir zaman azınlık veya 'sonradan gelme' olarak görmemiş bir toplum olarak sahibi olduklarına inanmak istedikleri devlete ait medya araçlarında böylesine hakaretamiz ifadelerin yer almasına tepki göstermeleri normaldir" ifadelerini kullandı. Yalçın Sarıkaya, 2006'da devlete ait bir gazetenin ekinde yer alan yine Azeri Türk toplumunu incitecek ifadelerin yer aldığı bir karikatür sonrasında bir çok kişinin ölümü ve yaralanmasına neden olan gösterilere dönüşen "karikatür krizini" hatırlatarak, "2006'daki olaylar gerçekten İran'ın yakın dönem tarihinde çok önemli sayılabilecek büyüklükte olaylardı. Aradan geçen 10 yıla rağmen benzerinin yaşanması, bu konuda ya gereken derslerin alınmadığı ya da konunun yeterince önemsenmediği yorumlarına neden oluyor." diye konuştu.

"İran toplumundaki fay hatları yerinden oynadı"

İran Beheşti Üniversitesi Siyaset Bilimi Bölümü Öğretim Üyesi Dr. Muhammed Muhibbi ise İran Devlet Televizyonu Genel Müdürü Muhammed Serefraz'ın, "meselenin basit bir televizyon programına tepki olmadığını olayın arka planında başka şeyler aranması gerektiğini" söyledi. Muhibbi, "Fitile adlı programda İranlı Azerileri inciten diyalogların bilerek ya da bilmeyerek İran toplumundaki fay hatlarını yerinden oynattığı" değerlendirmesinde bulundu.

"Azeriler bu tür hadiselerin kasıtlı olduğuna inanıyor"

İranlı araştırmacı yazar Muhammed Rahmaniferd ise bu tür hadiselerin spontane gelişmediğini ifade etti. İran'daki Azerilerin de bu gibi hadiselerin tesadüfen ortaya çıkmadığına inandığını belirten Rahmaniferd, bu düşüncenin ardında da zaman zaman çeşitli yollarla İranlı Türklere karşı hakaret edilmesi olduğunu dile getirdi. Rahmaniferd şunları kaydetti: "Bu ırkçılığın asıl sebebi İran'a modernitenin girdiği yıllara dayanıyor. İranlı aydınlar İslam öncesi tarihe odaklanarak ve Farsça'nın ve Fars kültürünün üstün olduğu varsayımına kapıldılar."

İran'daki Azeriler daha önce de bir çok kez kendilerinin aşağılandığı gerekçesiyle protesto gösterileri düzenlemişti. Bunlardan en önemlisi ise 2006'da yaşanan karikatür kriziydi. Önceki cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad döneminde patlak veren karikatür krizi, ülkede geniş çaplı protesto gösterilerine neden olmuştu.

"Azerbaycan" bölgesinde yaklaşık 30 milyon Azeri Türkü yaşıyor

1828'de Rusya İmparatorluğu'nun egemenliğine giren Azerbaycan'ın güneyi günümüzde İran'ın egemenliğinde bulunuyor. Sovyetler Birliği, 1946'da Güney Azerbaycan Bölgesi'nde Seyyid Cafer Pişaveri başkanlığında başkenti Tebriz olan Azerbaycan Milli Hükümetinin kurulmasına izin vermişti. Sovyetler Birliği'nin Doğu Avrupa'daki çıkarları karşılığında bölgeden geri çekilmesiyle Azerbaycan Milli Hükümeti Tahran yönetimine teslim edilmiş, askeri gücü olmayan Azeri güçleri İran'a bağlanmıştı. 1995-1996 İran İslami Şura Meclisi seçimlerinde Tebriz’den milletvekili seçilen Mahmudali Çehregani (Mahmut Ali Çehreganlı) "Güney Azerbaycan Bağımsızlık Hareketi" adlı örgütün faaliyetleri nedeniyle hapis cezası almış ve 2002 yılında hapisten çıkarılmıştı. 80 Milyon nüfuslu İran'ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil ve Zencan Eyaletilerini kapsayan "Azerbaycan" bölgesinde yaklaşık 30 milyon Azeri Türkü yaşıyor.